Historie van Tuinen van West
De ontginning door de Kennemer Boeren en het gevolg daarvan
Rond 1100 begonnen de Kennemer Boeren het enorme moeras te ontginnen dat nu de Tuinen van West zijn. Ze kwamen hier, omdat de duinen door klimaatverandering te droog werden. Ze begonnen aan de rand van het IJ veel verderop met het verbouwen van boekweit. De ontginning verliep van Noord-Oost naar Zuid-West.
Het idee hierachter was dat door de Zuidwesterwind het overtollige water terug het IJ in werd geblazen. Het IJ was een binnenzee van de Zuiderzee en dus was het water nog zout. Omdat het een veengebied was zakte de grond en kwam het steeds meer onder zeespiegel te staan. Daardoor liep het gebied vol met water, zeker bij vloed. Daarop besloot men sluizen te maken om het water weg te houden. Toch bleef de grond zakken en kwamen de kavels steeds meer richting Lutkemeer te liggen.
Zo kwam er een hulpas om bij de boekweit en later de koeien te komen. Die as is nu de Osdorperweg. Na verloop van tijd was er alleen nog veeteelt, gelukkig haalde Amsterdam hun graan toch van de Oostzeehandel vandaan. De oude verkaveling van Noord-Oost naar Zuid-West is nog goed te zien in de Osdorper Binnenpolder Zuid.
Overigens kun je daar ook goed het turfsteken uit de slootjes terug zien. Dat deden boeren als ze extra inkomsten nodig hadden. Dat afgraven was niet zonder risico, want de sloten werden steeds breder en daardoor kreeg het water meer grip op het land en liep het op den duur helemaal onder. Zo is onder andere het Haarlemmermeer ontstaan.
Door het afsteken van het veen werden de slootjes steeds breder. Dit kun je nog steeds zien in de Osdorper Binnenpolder Zuid
De werkverschaffing van 1920 en het turfsteken
De Osdorper Binnenpolder Noord is een geheel ander verhaal. Die is redelijk laat ontgint ten tijde van de werkverschaffing van 1920. Dat was best tragisch. kantoorbedienden die nooit een schop in de handen gehad hadden moesten nu veen uit de grond halen. Ze stapten ter hoogte van wat nu der P.J. Oudstraat is uit de tram die liep van Amsterdam naar Zandvoort. Door het veen steken liep de huidige Eendrachtsbuurt volledig onder water. Zes meter hadden ze het afgegraven. Bij Halfweg is er nog een restant van de sluis waarlangs de boten kwamen die het veen gingen afschepen naar andere plekken.
Een Amsterdamse aannemer zag toen wel brood in deze ondergelopen polder en kocht het op en maakte de grootste ijsbaan van Nederland. Uiteindelijk heeft deze geen lang leven gehad. Acht jaar van 1935 tot en met 1943, want toen kwamen de Duitsers het hout dat gebruikt was voor het clubgebouw opeisen om de Atlantikwal te versterken. Op de dijk zie je nog het fundament liggen. Na de oorlog heeft men de polder weer drooggelegd en hebben ze het in particulieren handen gegeven.
Kantoorklerken werden in de jaren ’20 aan het werk gezet. Ze moesten met een schep zonder er ooit eerder één in hun handen hebben gehad turf gaan steken.
Door het turfsteken liep de hele Osdorper Binnenpolder Noord vol met water. Op een bepaald moment moest men met een bootje richting de de laatste stukken grond. Hier kun je ook de turf zien dat de turf aan het drogen is.
Van Eesteren en het Algemene Uitbreidingsplan Amsterdam
Toentertijd kwam van Eesteren om de hoek kijken met Algemene Uitbreidingsplan. Die vond dat er tuinbouw moest komen dichtbij Amsterdam. Slappe gewassen als sla verwelken snel en dan is het niet meer lekker. Het moest een soort proeftuin worden van een organisatie die helaas vrijwel meteen failliet ging. De boeren wiens land onteigend was en aan de andere kant van de Osdorperweg zaten werd toen gevraagd terug te keren.
Meeste van de boeren hadden ander werk gevonden, zoals een hoveniers zaak begonnen. Een aantal boeren kwamen uiteindelijk wel terug en ging door met boeren. Inmiddels was de grond wel kleiachtige, daarom stapte ze weer over op landbouw in plaats van veeteelt. Tevens hoefden ze niks te betalen. Dit liep door tot kort in het nieuwe millennium. Ze kregen wel te horen als er nieuwe plannen kwamen dat ze weg moesten.
Van Eesteren wou graag veel tuinbouw in de huidige Tuinen van West. Rechtsonder op de foto zie je kassen staan.
Gesteggel over toekomst Osdorper Binnenpolder Noord
Die plannen kwamen uiteindelijk in de Vinex te staan. Dat was dus al lang na van Eesteren. Het plan was om het hier helemaal vol te bouwen. Toch ging dat niet door wegens het Luchtvaart Indelingsbesluit Schiphol. Het was te gevaarlijk met de aanvliegroutes. Dus kwam er het plan voor een bedrijventerrein. Het toen net ontstane stadsdeel Geuzenveld-Slotermeer wou dat graag, maar daar zag de provincie weer geen heil in. Dat was ook met de Westrandweg in gedachten, die uiteindelijk nog heel lang op zich heeft laten wachten.
Het idee was ook dat de Westrandweg op- en afritten zou krijgen aan de Haarlemmerweg. Maar Rijkswaterstaat, de eigenaar, houdt niet van op- en afritten kort op elkaar. Die vond dat de gemeente dat dan maar moest betalen. Dat zag de gemeenteraad niet zitten.
Daardoor zou het bedrijventerrein ook slecht toegankelijk zijn en moest het verkeer over de smalle Osdorperweg of dwars door Geuzenveld rijden. Ook Halfweg zag het niet zitten, want dan zouden ze ook daar doorheen gaan rijden. Daarop werd besloten het te bouwen ten noorden van de Aker, in het zuidwesten van de Lutkermeerpolder.
Omdat een afslag naar het bedrijventerrein er niet zou komen zou de vrij nauwe Osdorperweg, in het midden van de foto, elke dag dicht gaan slibben.
Plannen van van Eesteren liepen soms letterlijk in het water
Dat bedrijventerrein zou puur en alleen voor Schipholgebonden bedrijven zijn, maar die kwamen niet omdat het te ver was. Nu zit er een mc Donalds, een speelhal en een hotel speciaal voor Chinezen door de Chinese overheid betaald. Daarnaast ligt Westgaarde en van Eesteren had liever gehad dat het daar niet zou komen. Die had Nieuwe Meer in gedachte ergens tussen Sloten en het Amsterdamse Bos. Daarom moest men zand uit de grond halen en als resultaat daarvan ontstond een meer in de Riekerpolder. Nadat de dijk werd doorgeprikt om het water weg te laten liep dat in de Nieuwe Meer dat daardoor veel groter werd dan bedoeld. Daardoor was er geen plek meer voor Westgaarde.
Van Eesteren had nog wel meer plannen die niet zijn gelukt. Zo zou de Osdorper Binnenpolder Zuid helemaal bijna helemaal vol komen te staan met tuinbouw. Daarnaast zouden er nog een aantal tuinparken komen. Dat is uiteindelijk niet gebeurd. De tuinbouw zit nu meer op de Osdorper Bovenpolder en de tuinparken zitten in de Osdorper Binnenpolder Noord. Het bijenpark dat er ook zit heeft weer een andere geschiedenis. Die lag ook bij de Nieuwe Meer, maar die moest inkorten voor de verbreding van de A4 en toen besloten ze naar de Osdorper Binnenpolder Noord te verhuizen.
Van Eesteren zag het niet zitten dat Westgaarde in de Lutkemeerpolder kwam te liggen, maar door polderen in het landschap moest steeds meer water naar het Nieuwe Meer toe. Hierdoor was er geen ruimte meer op die locatie.
1800 Roeden defensie depot voor stelling van Amsterdam
Helemaal in het noorden van de Tuinen van West heb je de 1800 Roeden. Dat heeft ook een interessant verhaal. Het was gebouwd als onderdeel van de stelling van Amsterdam. Het ligt zo ver van de forten vandaan, want het was het munitiedepot. Dus dat mocht niet dichtbij de vuurlinie liggen. Een roeden is overigens een lengtemaat. Het is bij benadering 3,76 lang. Het telt de hoeveelheid roeden vanaf de toenmalige Haarlemmerpoort, waar nu de Willemspoort staat.
Het depot heeft ook weer te maken met de huizen die verderop aan de Haarlemmerweg staan. Daar woonde namelijk de beheerder, die mocht niet te dichtbij wonen wegens explosiegevaar. Later is er een boer in gaan wonen, wiens boerderij wel naast het depot mocht blijven staan verrassend genoeg. Nu staat het leeg.
Metropool Amsterdam vs. Noord-Hollandse Groene Zone
In 1991 werkte ik voor de provincie en die wilden een groene buffer behouden tussen Haarlem en Amsterdam. Dit terwijl Amsterdam dromen had om een metropool te bouwen. De provincie zag meer in het behouden van het polder karakter met het behoud van een eigen karakter voor elke polder. Er moest tevens gecreëerd kunnen worden. Spaarnwoude lag te ver van Amsterdam vandaan en dus moest er een optie dichterbij huis komen.
Het moest een gebied worden met natuur, recreatie en stadslandbouw, want dat kwam toen weer terug, zo hield de polder zijn karakter. Toen werd er ingezet op de nu welbekende Groene As. Dat was een samenwerking tussen meerdere gemeenten en de westelijke stadsdelen van Amsterdam voor het creëren van een groene verbinding tussen Amstelland en Spaarnwoude in. Dit is weer een onderdeel van een grotere groene verbindingszone tussen de Kennemerduinen en het Gooi in.
Een van de leukere plekken van die groene zone ligt tussen de Westrandweg en Halfweg in. Dit heet de Roerdomp een moerasgebied met riet waar de gelijknamige vogel de Roerdomp ruimte heeft om zich te nestelen. Aan de andere kant van de Westrandweg vind je het Fluisterbos dat als compensatie is geplant voor een bos dat in Amsterdam Noord is gekapt en waarvoor op andere plekken in Noord geen plek meer was. Daar vind je alleen maar beschermd veenweidegebied en dat moet dus dat karakter behouden.
Buurtbewoner Rinus Goede maakte deze foto die symbool staat voor de pracht van de huidige staat van de Tuinen van West
De polders die de Tuinen van West vormen zijn van oudsher boerengebied. Dit karakter moest behouden blijven vond de provincie.
Zoveel mogelijk authentiek polderlandschap behouden
De oudere, door water ontdane, veengebieden zijn te herkennen aan hun kruizende wegen. In de Watergraafmeer zie je dat goed met bijvoorbeeld de Kruislaan. Maar in de plannen van de Westrandweg wilden ze eigenlijk geen viaduct meer plaatsen voor de Tom Schreursweg en alleen er één plaatsen op de Osdorperweg. Dat zou het eeuwenoude karakter van de kruizende wegen teniet doen.
Gelukkig voor ons was de boer er nog, die zijn boerderij had naast de 1800 Roeden. Toen hebben wij de smoes bedacht dat het toch wel beter zou zijn als hij snel bij de veearts kon zijn. Anders zou hij helemaal om moeten rijden. Waarna de viaduct er toch is gekomen, want alleen een landbouwtunnel vonden ze dan ook te karig. Dat is wel fijn, want als je kijkt naar de lanen van bomen en dat vergelijkt met de Lutkemeerpolder dan is dit veel rijker aangelegd. Dat is overigens weer van Eesteren, want die had dat afgekeken van de Beemster. Die was aangelegd in opdracht van de Heren van Amsterdam en die wilden niet een simpele polder met een weg er doorheen. Nee dat moest uitstraling hebben.
Als je goed kijkt zie je ook een duidelijke strook lopen door de polder heen en dat komt omdat daar een kerosineleiding onder door loopt. Die loopt vanuit Westpoort, de haven ten noorden van de Tuinen van West, naar het vliegveld Schiphol ten zuiden. Het is een publiek geheim, maar nu weet je het ook. Wij mogen daar helemaal niks boven planten of neerzetten. Gelukkig schaadt het niet het gevoel van authenticiteit.
Op dit beeld zie je de kruizende wegen terug die zo herkenbaar zijn aan oude veengebieden. Ook zie je dat de Binnenpolder (bovenin) een rijkere laan bomen kent terwijl de Bovenpolder (onderin) minder bebost is
Huidig beeld van de vier polders van de Tuinen van West
Hier achter het sportpark ligt dus de Fruittuin van West. Een wethouder wou eigenlijk dat het in een riet natuurgebied zou gaan liggen. Daar waren wij op tegen en we hebben dat gewonnen. Dat is ook een voorbeeld van die stadslandbouw die terug komt. Daar heb je ook een voedselbos, klinkt ons als een nieuw begrip in de oren. Maar eigenlijk houden de oorspronkelijke bewoners van Zuid Amerika al millenia’s het bos bij. Die zorgen dat bepaalde bomen groeien en dat ze in harmonie met elkaar leven. Als je hier naar het voedselbos gaat zul je allemaal fruit- en besdragende bomen zien staan. En ook struikgewas natuurlijk.
Wat je ook goed kunt zien is de hoeveelheid kassenbouw die door de polders loopt. Ook dat is dankzij van Eesteren, die dat zag als een integraal deel van de stad. Eigenlijk was Sportpark de Eendracht er een beetje te veel aan, toch kwam dat ook hier te liggen. Uiteindelijk werd de helft van het sportpark weer weggehaald voor uitbreiding van Geuzenveld. Het was in die tijd zo dat elk zichzelf respecterende stadsdeel een eigen bedrijventerrein moest hebben. Voor Geuzenveld kwam die keuze dus zoals ik al eerder zei op de Eendracht te liggen.
Zo is ook Nieuw-Sloten ontstaan, daar zou het olympisch dorp komen te staan. Dat gebeurde niet, de spelen gingen naar Barcelona. Maar het zou ook te duur worden vond men, vooral Saar Boerlage. Die was een actiecomité begonnen. Saar is een sterke vrouw, ze is ook bekend als één van de instigators tot het vormen van de politieke partij GroenLinks. Toen Amsterdam weer zich kandidaat wou stellen zocht ze weer de bühne op om ertegen te protesteren.
Je kunt ook de vrij grote vaargeulen zien die door de polder lopen, deze lagen er op spullen van de tuinbouw te vervoeren naar de voedsel markthallen het huidige Food Center Amsterdam. Vandaar ook de diepe vaargeulen die te vinden zijn naast de markthallen. Het moest allemaal met de boot worden aangeleverd. Toch lukte dat niet, want het water hier lag op een andere hoogte. Men kon het waterniveau niet gelijk trekken met NAP zonder weer een nieuw meer te creëren. Dus men is van dat plan afgestapt, maar de geulen liggen er nog wel.
Het bestemmingsplan voor de Tuinen van West werd niet overal even goed opgevolgd. Hierdoor zit een groot bedrijf als Rutte wegenbouw aan de Osdorperweg. Een voorbeeld van een fout in de openbare ruimte dat door de gemeente is toegelaten. Nu hebben we dat gelukkig beter afgetimmerd, maar Rutte krijg je daar niet zomaar weg.
Ze zijn nu ook bezig met de bouw van de zogenaamde Free Lodges, dat zijn recreatieve huisjes vergelijkbaar met bungalows. Maar dan meer in symbiose met de natuur. Ook zou er een spa komen, maar dat is alleen een plan op de tekentafel. Er zijn ook plannen om de horeca te creëren naast Park de Kuil. Veel kavels zijn bedoeld voor ondernemers, maar men is nog te happig om er in te duiken.
Het oorspronkelijke Sportpark de Eendracht. Later zou het gedeelte midden op de foto volgebouwd worden tot buurt 10 oftewel de Eendrachtsbuurt. Park de Kuil bleef wel behouden.
Park de Kuil was oorspronkelijk een park voor de moeders met kinderen waarvan de vaders aan het sporten waren. Later werd het heringericht waarna de dijk doorbrak en het meer drassig werd.
Park de Kuil van zonneweide tot en met echt buurtpark
Park de Kuil is ook weer een verhaal apart. Dat is ook tegelijk gemaakt met het sportpark. Het idee was dat terwijl de mannen aan het voetballen waren, moeders met kinderen ook een plek hadden. Maar pas toen er hier huizen kwamen is het echt een fatsoenlijk park geworden. De Kuil is een heel vochtig park en dat kwam omdat de dijk aan één kant lek was. Hierdoor liep water het lager gelegen park in. We hebben toen een deel van het park wel opgehoogd waardoor er nu een voetbalveldje ligt. En ook een plek gemaakt om te barbecueën. We hebben het dus goed opgelost.
Als je Park de Kuil inloopt vanuit de Eendracht dan kom je over de Torenpoortbrug. Een brug met een toren die als kunstvoorwerp daar geplaatst. Ik heb geholpen met de beplanting die erin is geplaatst. Maar er was een probleem met die toren als het waaide. Het was vooral bij Zuidwesterwind zou dat het leek alsof er constant een tram door de bocht aan het gaan was. Dat vonden de bewoner helemaal niks. Toen bedacht een onafhankelijk bureau om plexiglas te gaan gebruiken. Het technisch adviesbureau dat de kunstenaar had geholpen zeiden dat je dan inderdaad van het probleem af bent, want dan valt die toren om.
Toen kwamen ze op het plan om een anti-drum neer te zetten. Die genereert een tegengeluid dat het andere geluid weer opheft. Daardoor je er niks meer van. Dat bleek uiteindelijk weer te duur te zijn. Uiteindelijk werd op last van de rechter de roostertjes die debet waren aan het verschijnsel uit de toren gehaald.
De Torenpoortbrug is de toegang tot het hernieuwde Park de Kuil. Met bovenin de Torenpoort die bij zuidwesterwind klonk als een tram die constant door de bocht ging.
Het ontstaan van de Raesberg in de Lutkemeerpolder
Aan de Zuidwestelijke kant van de Tuinen van West lagen vroeger de slibvelden. Het oorspronkelijke idee was dat hier de poep van de Amsterdammers zou komen te liggen. En dat zou dan doorverkocht worden als mest aan de boeren in de Haarlemmermeerpolder. Ze hadden alleen vergeten te vragen aan de boeren of zijn dat zagen zitten. Dat was dus niet het geval, poep van een mens ruikt vrij sterk. Toen dacht men wat moeten we hier mee en kwamen ze op het plan om daar het slib uit de grachten te dumpen. Daarnaast is het ook gebruikt als zand- en kleidepot.
Al snel toen daar geen behoefte meer aan was, kwam het idee om er een recreatief gebied van te maken. Dat is het nu recentelijk ook geworden. Het heeft de Raesberg, vernoemd naar de hoogste slibberg. Die dan weer is vernoemd naar het eeuwenoude plaatsje Raesdorp dat er vroeger lag. Waarom zulke hoge heuvels in een polderlandschap vroeg men zich af dus werd er wel eens gekscherend over mij en mijn collega gezegd dat we heimwee hadden. Hij kwam namelijk uit de buurt van Arnhem en ik uit t’ Gooi. Maar het moest gewoon zo, want we hadden de verontreinigde grond af kunnen laten voeren. Maar dat kost bakken met geld dus hebben we er gewoon een extra stuk grond over gelegd.
Er was overigens nog meer ruimte in de oude slibvelden en die wilden we ook ontwikkelen toe natuurgebied. Rijkswaterstaat die de andere twee kavels had betaald zei dat het goed was. Maar dan moest de gemeente dat zelf ophoesten. Dat wou de gemeente niet doen, dus bedacht ik dat er dan maar een boer moest komen. Maar net daarna werden de melk- en mestquota aangepast en was het niet meer lucratief om hier te komen boeren. Dus dat is nu brakke grond.
Dit smalle voetpad bracht je tot aan de slibvelden, maar veel mensen zullen het niet hebben gebruikt.
Natuur of akkerbouw in de Lutkemeer
De resterende akkerbouw zit ook weer een apart verhaal achter. Dit gebied werd zowel beheerd door Osdorp die een ecoloog als adviseur had en Geuzenveld waar ik als landschapsarchitect in dienst was. Ik zag liever akkerbouw komen en de ecoloog zag liever zoals het een ecoloog betaamt natuur. Waar zeker wat voor te zeggen valt. Toentertijd verloren we die strijd, maar toen de stadsdelen samengevoegd werden tot Nieuw-West hebben we dat besluit weer teruggedraaid. En zo mochten voor een andere maal in de historie van de Tuinen van West boeren die eerder weggestuurd waren weer terugkomen.
Bestaande wandelpaden door de Tuinen van West
Door het gebied en vooral over de dijken hebben we struinpaden, dat zijn onverharde paden die we ook door het gebied hebben aangelegd. Er staan klaphekjes zodat je erop en eraf kan. Hopelijk houden ze het wel bij met het maaien, want dat kan hier nog wel eens wat minder zijn. In de planning staan ook nog de komst van schapen. We hebben ook een officiële volkstuinparken route om te wandelen. Dat is een samenwerking van alle volkstuinparken, behalve het bijenpark. Dat is een particuliere organisatie met een ballotagecommissie. Daar wilden ze geen vreemde op het terrein.
Je kunt o.a. een wandeling maken door het zeer prachtige Tuinpark Tigeno (Tuinieren is Genoegen en Nuttige Ontspanning).
De Lutkemeer kent nog steeds veel boerenbedrijven zoals te zien op de foto, maar het had ook anders kunnen lopen.
Het oude Raesdorp en Nieuwenkerk zijn nu natuurgebieden
Helemaal ten zuiden van de Tuinen van West ligt nog een klein park. Dat is gemaakt met het oorspronkelijke gebied in gedachte. Het gebied rond Raesdorp en Nieuwenkerk. Die twee dorpen zijn weggespoeld door invloed van het Haarlemmermeer. Nieuwenkerk is zelfs drie maal verplaatst totdat het uiteindelijk zijn graf kende op de laatste plek.
Raesdorp was een machtig dorp met een eigen rechtbank en schepen annex wethouder. Daarom is de Raesberg ook een soort terp geworden, als herinnering aan die momenten van hoogwater om naar toe te vluchten. Door het midden van de Lutkemeerpolder loopt de Wysentkade, dat was dus geen dijk. Maar daar scheepte men aan als men op de Lutkemeer voerden. Het Lutkemeer was ook een vluchthaven voor als het teveel spookte op het Haarlemmermeer.
Maar dat park lijkt alsof er een dijkdoorbraak is geweest. Ook erboven lijkt dat in de bocht van het kanaal. Die bocht is er zo uit komen te zien, omdat ze grotere schepen door het kanaal wouden laten varen. Dat was ook een idee van van Eesteren. Maar uiteindelijk nadat ze het verder uit hadden gegraven ging het niet door. Dat kwam door gezeik tussen de verschillende instanties en de kosten die te hoog uit vielen. Het lijkt daarom net alsof de dijk doorgebroken is en dat het water door de tweede dijk is tegengehouden als een soort uiterwaard. Daarachter ligt nu dat kleine stuk natuurgebied met verschillende poeltjes.
Het gebied rond de Raesberg is ook geinspireerd op dit stuk alleen dan wat historisch trouwer qua afkaveling. Want hier ligt hij wel in een zuidwester ligging. Er lag ook een plan om er gewoon een grote terp van te maken, maar dat vonden wij uiteindelijk niet mooi. We hebben het uiteindelijk wel tot een geheel kunnen maken, ondanks dat het allemaal losstaande plannen en ideeën zijn geweest die de Tuinen van West gevormd hebben.
De toekomst..
Het is nog niet klaar. Zo hebben we op basis van feedback van de mensen die de tuinhuisjes bezitten en de bezoekers van de polderheuvel, waar veel festivals worden georganiseerd. besloten een aantal bomen te plaatsen aldaar. Het dempt het geluid wat meer en men houdt niet van te grote open ruimtes. Men houdt meer van de beschutting van de boom tegen eventueel gevaar.
Het oude Lutkemeer met aan de zuidkant het dorp Nieuwenkerk en aan de westkant het inlvoedrijke dorp Raesdorp
De bocht in het toekomstig verbrede kanaal dat nooit er zou komen. Nu lijkt het op een soort uiterwaarde.